Jӱрӱми оныҥ Сӱӱшле толо

Эртен, кӱчӱрген айдыҥ 19-чы кӱнинде, Горно-Алтайск калада jадып турган Михаил Степанович КУБЕКОВКО 85 jаш толуп jат. Михаил Степановичтиҥ jӱрӱминиҥ узун jолы jилбилӱ де, албатыга тузалу да. Ол бу jӱрӱминде эҥ ырысту кижи! Нениҥ учун дезе ол бастыра jӱрӱмине баштапкы ла сок jаҥыс jаркынду ла jылу Сӱӱжин колго алып jӱрген. Оныҥ jӱрӱми—Агару Сӱӱштеҥ турган, ада-энезиниҥ, ака-сыйындарыныҥ, оноҥ эш-нӧкӧриниҥ ле эмди балдарыныҥ…

Эркеде ӧскӧн дӧ болзо…

Михаил Степанович 1929 jылда ӧлӧтӱ jуртта чыккан. Адазы тоҥжаан сӧӧктӱ Степан Матвеевич Кубеков, тегин ишчи кижи болгон. Энези дезе меркит сӧӧктӱ Анастасия Егоровна, кыс ӧбӧкӧзиле Чичинова, Мыйтуныҥ кижизи. Михаил Степанович биледе уулдардыҥ ӱчинчизи болуп, кату-кабыр иш тыҥ бӱдӱрбеген, эркеде ӧскӧн. Андый да болзо, ӱч сыйныныҥ болушчызы, коручылы болуп jӱрген. Кубековтордыҥ билези ол тушта аргалу-чакту, jакшы jаткан. Укту (симментальский, холмогорский) уй-мал, торбоктор туткан. Бу кӧп тоолу мал-ажын азыраарга база кӧп лӧ иштеген улус. Ол ӧйдиҥ некелтелери тыҥ болгон, оныҥ учун озо кыйалтазы jогынаҥ колхозтыҥ (ӧлӧтӱде «12 Октябрь» деп колхоз) ӧлӧҥин эдижер керек, оноҥ бойыныҥ мал-ажына ӧлӧҥ белетеер. Энези Анастасия Егоровна балдарын эркеде-торкодо, jылуда чыдадып азыраган да болзо, ӧскӧ улуска килеҥкей jӱрзин, jабыс кӧрбӧзин, jашты jаш деп килеп, jаанды jаан деп тооп jӱрзин деп таскаткан, кандый да кӱч ӧйлӧр болзо, чучурабай, ару-чек jӱрзин деп ӱреткен. Оныҥ учун Михаил Степанович эмдиге jетире бир де кир-тор деп немени jууктатпас, сӱрекей ару-чек кижи. Бу биле ал-камык балдарлу болгон до болзо, олордыҥ айылыныҥ эжиги jаантайын айылчыларга ачык болотон. Олор Оҥдойдо jадарда, Jаан-Jаламаннаҥ, Коротынаҥ, Jолоноҥ улус jӱрзе, олордыҥ ла айылында токтойтон, таныш эмес те болзо. Бу улуска кӱндӱлейтен аш-курсак та, амырап jадатан тӧжӧк тӧ jаантайын табылатан. Бу айылда jарлу ӱредӱчи Василий Плакас база токтоп, амырап jӱретен. Бу кижиле танышканы кичинек Михаилге база jаан ырыс ла арга болгон.

Ол ӧйдӧ Анастасия Егоровна балдарын корулап, актар табарза, олордоҥ качып, кызылдар келзе, онызыларынаҥ качып, jаантайын коркып jӱретен. Бу санааркаштаҥ улам jӱреги оору болуп калган. Анайып, кӧӧркий эне кижи 44 лӧ jажында jада калган. Оныҥ балдары бастыра jӱрӱмине иштеҥкей ле тоомjылу улус болгон. Александр Степанович jууда туружып, шыркалу jанып келген. Анатолий механик болуп иштеген. Михаил Степановичтиҥ эки сыйны эзен-амыр, Августа Степановна Бедрешева Оҥдойдо, Нина Степановна Кыргызстанда jадат.

Михаил 6-чы класска jетире рабфакта ӱренген, комсомолго кирген. ӱредӱчизи В. К. Плакастыҥ математикала берген тереҥ билгирлери ого кийнинде черӱде, оноҥ jаан иштерде сӱрекей керектӱ болгон.

Jажы jедип, Михаил Кӱнчыгыш Пруссияда Кенигсберг деп калада 3 jыл 8 ай черӱде турган. Кичинектеҥ ала черӱге барарга амадаган алтай уул бойын мында база кӧргӱскен ле. Мылтыкла чике адып та ийер, боксло телекейлик чемпионатта да туружып ийер (Ригада). Танктардыҥ черӱзинде jӱрӱп, ого математиканы jакшы билери сӱрекей болушту болгон. Старшина болгон алтай уулдыҥ тегин эмезин командирлери билип, оны Ульяновск jаар jуучыл училищеге аткарарга умзанган. Jе Туулу Алтайында ӱч сыйыны «тӱрген jан, болужар кижи jок» деп бичип турган самараларын алып, ол jанып келген. «Jанып ла келеримде, бастыразы кижиге качкыйлай берген!»—деп, Михаил Степанович каткырып айдат.

Алтайына келип, ол иштейтен узун jолын партияныҥ райкомында инструктордоҥ баштаган. Узак jылдардыҥ туркунына ол башка-башка аймактарда партияныҥ комитеттеринде, партияныҥ обкомында инструктор-пропагандист болуп иштеген. Бу jылдарда оныҥ санаазына сӱрекей jакшы артып калганы—чындык наjызы, болушчызы, Jаламаннаҥ экелип берген ады. Бу бек, jакшы, jараш атла jиит инструктор кӧп jолдор ӧткӧн, кӧп иштер бӱдӱрген.

Михаил Степанович ВЛКСМ-ныҥ ЦК-ныҥ Тӧс школында, Новосибирскте бийик партийный школдо ӱренген. КПСС-тыҥ Горно-Алтайсктагы обкомында идеологический бӧлӱктиҥ инструкторы болуп иштеп тура, ол СССР-дыҥ МВД-зыныҥ органдарында службага кӧчкӧн. Анайып, 1969 jылдаҥ ала 1987 jылга jетире ол милицияныҥ jеҥил эмес иштерин бӱдӱрген.

Иштеген jылдарында Михаил Степанович кӧп чындык наjылар тапкан, ол улуска болушкан да, улус та ого болушкан. Jе эҥ jаан таап алган байлыгы—бастыра jӱрӱмине jӱрегинде алып ла кол бажына тудуп jӱрген Сӱӱжи.

Тӧс оромныҥ эки куузы

1956 jылда jаҥы ла черӱнеҥ келген jиит Михаил партияныҥ обкомыныҥ качызы Роза Павловна Кучияк деп кысла танышкан. Чындап айткажын, олорды Михаилдиҥ нааназы таныштырган. Калада ол тушта алтай улус кӧп jок. Нааназы jаантайын Кучияктарды айылдайтан. Анда jаантайын ла маала ажында иштенип отурар jаражай кысты озо нааназы аjарган. Оныҥ кийнинде jиит Михаил. Эки jиит баштапкы ла кӧрӱштеҥ бой-бойына карузышкан… Удабай ла биле тӧзӧп, Чейнеш ле Диляра деп кыстар азырап чыдаткандар. Михаил сӱӱген эжин ле кару кыстарын кол бажында алып jӱрген. Кажы ла кӱн, кажы ла алтам, кажы ла тыныш олорго учурлалган. Роза Павловна ла Михаил Степановтиҥ сӱӱжи, чындап та, кудай берген агару ла бектеҥ бек болгон. Олордыҥ бастыра бӱдӱрген иштери, эткен керектери ле амадулары бирлик болгон. Кайра кӧрӱп, эмди сананза, кем кемди колго алып, корулап jӱргени jарт эмес. Нениҥ учун дезе Роза Павловна ойгор кӧгӱстӱ болуп, билениҥ уур-кӱч jӱктерин бойына алынып, оодыларга ла турган кичинек ӱзӱкти «jапшырып», эптештирип, эш-нӧкӧрин ӧрӧ кӧдӱрип jӱрген. Бойы не-немени араайынаҥ иштенип, эжине «мыны бис кожо эттис не, кожо бу jедимге jеттис не» деп айдып, эр кижизин мекелеп салатан. Роза Павловна РСФСР-диҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, 25 jыл областной библиотеканыҥ директоры, албаты ортодо jаан тоомjыда jӱрген эпши. Ижи-тожы кӧп болгон до болзо, оныҥ айылында улузы баштапкы jерде болгон. Олордыҥ Туу-Кайадагы ӱч сотык сады—билениҥ jаан байлыгы. Ол jаҥыс та балдарын эмес, бастыра айылдаштарды, эки кызычагыныҥ класстарыныҥ балдарын, jурттарда тӧрӧӧндӧрди азырайтан. Роза Павловна балдарына ла эжине кийимди бойы кӧктӧп, тӱӱп кийиндиретен, курсакты магазиннеҥ кӧп албай, ончозын бойы белетейтен. Акча-манат келишпей те турган болзо, балдарын албаданып туруп Ленинград, Москва jаар экскурсияларга апаратан, билезиле кожо jорыктайтан. Бу биле бастыра jанынаҥ эрчимдӱ болгон. Кышкыда олор чанала jыҥылаар, хоккей ойноор, jайгыда велосипедтӱ маҥтадар, эҥирлер сайын тӧртӱ бичиктер кычырар, сӱӱген кожоҥдорын кожоҥдоор—сӱрекей ырысту, качан да ундылбас ӧйлӧр болгон. Ол керегинде эмди кызы Чейнеш Михайловна кӧстиҥ jажы jокко эске алып болбой jат. Бу эжер jаҥыс бой-бойын эмес, албатызын, ороонын сӱӱген. ӧскӧ калаларда экскурсияларга jӱрзе, олорды туристтер «бу эжер—гидтер» деп айдыжатан, нениҥ учун дезе олор билерин куучындап, соныркадып, бойыныҥ jанына ал-камык улусты jууп алатан.

Олордыҥ айылына jаантайын айылчылар келетен. Jарлу алтай эрлер Паслей Самык, Борис Укачин, Аржан Адаров, Сергей Каташ, Валерий Чичинов jаантайын келип турганынаҥ башка, мында эжик jурттардаҥ келген тегин, таныш та эмес улуска, ӧскӧ калалардаҥ келгендерге ачык болотон.

Бу бой-бойыла нак, сӱрекей jараш эжер болгон. Олорды ол тушта улус «Коммунистический оромныҥ эки куузы» деп адайтандар. Михаил Степанович тӱниле ӱлгерлер эске ӱренип, эртен тура сӱӱгенин jараш ӱлгерле кайкадарга, эжин jараш, эптӱ кийиндирерге, jарандырарга албаданатан.

Jылдар jылыжып, эки кызы jаанап, Чейнеш Михайловна балдардыҥ врачы болуп калды. Диляра Абаканда кӱӱлик училище божодып, jӱрӱмин кӱӱге учурлаган, Юля деп кысту. Калганчы эки jылда ээчий-деечий Диляра, оноҥ Роза Павловна ак-jарыктаҥ ырап, jада калдылар…

Кайда да ӱч ле jыл кайра Михаил Степанович каланыҥ ичиле jӱгӱрип, чаналу, конекту jыҥылап туратан. Эмди ол айылда ла отурат. Кажы ла пенсиязынаҥ ӱлгерлердиҥ jуунтыларын алып кычырат, бойына улу орус классиктерди jаҥыдаҥ ачат. «Алтайдыҥ Чолмоны» газедин бажынаҥ ала учына jетире кычырып, калганчы солундарды билип отурат. ӧрӧкӧнди бис акту кӱӱнистеҥ толо jажыла уткып, бек су-кадык, база да jаҥы ачылталар, ырысту ла jылу кӱндер кӱӱнзейдис!

Светлана ТРИЯНОВА

Jӱрӱми оныҥ Сӱӱшле толо